Tại sao biết mà vẫn không làm?

Biết là tốt mà không làm, biết là xấu mà vẫn làm

Xin chào mọi người, là Nghiên đây. Rất tiếc là sau một tuần thì mình vẫn chỉ có thể cho ra một bài ngắn. Mình đã chủ động tìm kiếm idea, hệ thống. Mình còn vừa xem lại full video của WOTN #7 + MỞ Mang nữa. Tuy nhiên, mình vẫn chưa thu xếp cuộc sống đủ để cho ra một bài hoàn chỉnh. Nên mình sẽ cố gắng trong tuần sau.

Tuần này thì mình sẽ chia sẻ một trải nghiệm quen thuộc với mình “Biết mà không làm’, tức là sao?

Mình đang nói đến những lần về mặt nhận thức, mình hiểu rõ tườm tận một vấn đề. Và sự hiểu biết này lại không đi đôi với hành động mà một người có kiến thức đó, lẽ ra phải làm. Chẳng hạn, mình biết là ăn uống không đúng giờ không tốt cho sức khỏe, nhưng lại chẳng thể cam kết với thời khóa biểu ăn uống khoa học. Mình cũng biết là tập thể dục tốt cho sức khỏe, thậm chí là một trong những điều quan trọng bậc nhất, và lại chẳng thể tập được đều. Vì sao nhỉ? Tại sao về mặt nhận thức, rất nhiều việc chúng ta biết phải làm gì, điều gì là đúng, điều gì là nên làm mà tất cả các kiến thức ấy lại thất bại chuyển hóa sang hành động. Mình có một giả thuyết, đó là chúng ta vẫn thiếu một loại kiến thức đặc biệt.

Có một thí nghiệm tư duy rất hay: Căn phòng của Mary.

Câu chuyện kể rằng: “ Mary sống trong một căn phòng đặc biệt. Căn phòng này không có cửa sổ, cũng không có đồ chơi nào cả, và quan trọng nhất, Căn phòng không có màu sắc. Thay vào đó, Mary có một chiếc máy tính rất to. Chiếc máy tính này có thể cho Mary xem tất cả mọi thứ trên thế giới. (tất nhiên là chỉ trắng đen)

Mary đã xem qua máy tính rất nhiều thứ, từ những con vật nhỏ bé đến những ngôi nhà cao lớn. Cô ấy biết tất cả về màu sắc, âm thanh và mùi vị của mọi thứ trên thế giới thông qua chiếc máy tính. Ví dụ về màu sắc, Mary sẽ biết về bước sóng, biết về lí thuyết ánh sáng, về quang phổ và tất cả các kiến thức có thể. Tuy nhiên, màn hình của máy tính sẽ luôn là trắng đen.

Câu hỏi đặt ra là: Nếu một ngày Mary bước ra khỏi căn phòng đó? Và nhìn thấy một quả táo màu đỏ thật, được chạm tay vào nó, và nếm vị của quả táo, thì trải nghiệm đó có cho Mary một kiến thức nào mới không?

Ai trong chúng ta sau khi đọc xong thí nghiệm hầu hết sẽ nghĩ, tất nhiên là khác rồi. Việc biết một quả táo trông như nào qua máy tính, được mô tả màu đỏ ra sao sẽ không thể thay thế trải nghiệm nhìn màu đỏ tận mắt. Chúng ta vẫn có câu “Trăm nghe không bằng một thấy”.

Có một nhóm đối lập sẽ cho rằng nếu thực sự chiếc máy tính đó toàn năng như vậy, thì những kiến thức đưa cho Mary sẽ đủ để cô tự hình dung, tạo dựng trải nghiệm trong đầu và khi nhìn thấy quả táo lần đầu, nó sẽ không mới vì cô đã tự trải nghiệm hoàn toàn trong đầu mình rồi.

Kiến thức có truyền tải hết được không?

Câu chuyện trên thách thức tư duy người đọc. Và mình sẽ chưa bàn luận điều đó trong bài viết này. Mình không biết chiếc máy tính Mary có bao nhiêu kiến thức, và đầu óc thông minh của Mary khi biết hết về não bộ, cách mắt xử lí ánh sáng, và phổ ánh sáng màu sắc có thể hình dung đến đâu. Nhưng, mình biết là hiện tại tất cả chúng ta đều chưa có máy tính, hay bộ óc siêu phàm như Mary. Cũng có nghĩa, sẽ có rất nhiều kiến thức chúng ta không thể có được chỉ bằng các học tập thông thường.

Vậy điều đó liên quan gì? Như mình có chia sẻ, mình giả thuyết chúng ta tưởng chừng mình biết rõ về vấn đề, nhưng lại không hành động. Với mình, đó là vì chúng ta thiếu “trải nghiệm”, hay “kiến thức” do từ việc tương tác.

Mình từng ăn rất nhiều đồ cay, đồ chua, ăn thì nhanh, và hay chan canh rồi không nhai kĩ. Mình biết nó sẽ đau dạ dày. Mình hiểu rõ, nhưng vẫn kệ. Cho đến năm lớp 11, mình bị xuất huyết tiêu hóa và phải nhập viện. Chỉ cần duy nhất một lần đó thôi đã khiến mình thay đổi hành vi hoàn toàn. Mình trước kia biết nó có hại, nhưng nó chỉ nằm trong đầu mình thôi, phải khi mình có trải nghiệm “có hại” và có “kiến thức” từ trải nghiệm đó, mình mới hiểu và động lực để thay đổi.

Nói cách khác, đôi lúc biết về mặt nhận thức là chưa đủ mà chúng ta còn cần phải có trải nghiệm. Những kiến thức mà theo thí nghiệm căn phòng Mary, sẽ rất khó, hoặc dường như không thể để truyền tải. Hay bố mẹ mình từng nói khi mình còn nhỏ “Cho nó chừa”.

Chúng ta sẽ làm gì?

Vậy biết thêm điều này sẽ thay đổi cuộc sống của bạn như thế nào? Với mình, đó chính là sự thúc đẩy trải nghiệm. Mình khi nhận thấy bản thân đang lưỡng lự làm gì đó, chưa chắc chắn, hay ngại, mình sẽ từ từ chiêm nghiệm xem liệu có phần khuyết nào trong “kiến thức” của mình không? Sau đó, tìm cách lấp đầy nó.

Mình chưa biết rõ nên chọn gì để học? Mình tìm cách thử và trải nghiệm, thay vì chỉ nghe lời khuyên của mọi người. Hồi cấp 3 mình đam mê môi trường và thực vật. Năm 11 mình tự tìm cơ hội để hỗ trợ trong 1 lab vi sinh. Mình tự tham gia các cuộc thi về bảo tồn thiên nhiên. Trải xong mình mới có đủ dữ liệu để không chọn các ngành đó nữa, và không hối tiếc.

Mình cũng phân vân có nên tiếp tục học Y không vào năm 3, năm 4. Lúc đó, mình đã bỏ toàn bộ các dự án ngoài Ý và tập trung tương tác thật nhiều với ngành và cộng đồng để sau đó, mình có thể tự tin đưa ra lựa chọn.

Như vậy, mình từ một đứa hay overthink, ngồi suy nghĩ lên xuống đã thành con người action-orientated hơn, chủ động thu nhập kiến thức bằng trải nghiệm.

Ngoài việc chủ động lấp đầy, đôi lúc mình cũng sẽ thả bản thân để số phận tự “lấp đầy”. Đó là khi mình không thể buông bỏ được các mối quan hệ độc hại. Mình cứ xíu giữ lấy nó dù biết và hiểu rõ nó huỷ hoại mình như thế nào. Mình cứ nắm, tìm mọi cách níu giữ, học và đọc thật nhiều và để rồi khi mình kiệt quệ và không thể gắng sức nữa. Mình phải buông tay. Mà cũng nhờ có trải nghiệm đó mà các lần sau mình mới biết thương bản thân, và dũng cảm rời đi khi cần thiết. Nếu không có lần níu giữ đó, thì có lẽ mình đã không đủ “hiểu” và hành động sau này.

Có những điều bạn chỉ thực sự hiểu khi trải nghiệm, giống như Mary bước ra khỏi căn phòng và nhìn thấy màu đỏ lần đầu. Vì vậy, đừng để kiến thức nằm mãi trong đầu mà không được chuyển hóa thành hành động.

Tuần này, hãy thử một điều mà bạn vẫn lưỡng lự bấy lâu nay – có thể là một sở thích mới, một quyết định quan trọng, hay chỉ đơn giản là thực hiện điều bạn luôn biết mình cần làm. Hãy để hành động trở thành cây cầu nối giữa biết và hiểu.

Bài viết được lấy cảm thức từ Video: Mary's Room: A philosophical thought experiment - Eleanor Nelsen